افسانه و حقیقت «بوی جوی مولیان»

در میان آثار بازمانده از رودکی قصیدة «بوی جوی مولیان آید همی/ یاد یار مهربان آید همی» شهرت خاصی دارد و در بسیاری از مآخذ تاریخی و ادبی دربارۀ این قصیده و علت انشای آن روایت‌های مختلفی آورده‌اند. شهرت این قصیده که در موطن شاعر، تاجیکستان، نیز بسیار محبوب است، مربوط به قرن ششم هجری و موقوف به کتاب چهار مقاله اثر نظامی عروضی است. حکایت نظامی عروضی دربارۀ این شعر را برخی تذکره‌نویسان بعدی (ازجمله حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده) با اندکی تغییرات آورد‌ه‌اند؛ اما جامی حکایت انشای این شعر را با مضمونی متفاوت با چهار مقاله آورده است. محققان احوال و آثار رودکی از قرن نوزدهم میلادی تا امروز حکایت چهار مقاله را بی‌چون‌و‌چرا پذیرفته‌اند؛ تا ‌آنجا که در داستان و نمایش‌نامه‌هایی که در تاجیکستان به مناسبت جشن‌های ۱۱۰۰ و ۱۱۵۰ سالگی رودکی اجرا شد، این حکایت به‌مثابۀ حقیقت تاریخی به اهل جامعه تقدیم شد. اما در برخی مقاله‌هایی که در سال‌های اخیر در حوزۀ رودکی‌شناسی به چاپ رسیده، اصالت این روایت مورد شک و تردید قرار گرفته است. اولین کسی که به صحت این روایت شک کرده، سعید نفیسی است. نگارندۀ این مقاله نیز با ذکر دلایل متعدد به درستی این روایت با دیدۀ تردید نگریسته و چنین نتیجه گرفته که حکایت نظامی عروضی افسانه‌ای است که شاید او از دیگران شنیده است.